Η βιταμίνη D είναι μια στεροειδής ορμόνη που παράγεται κυρίως ως αποτέλεσμα της έκθεσης στον ήλιο και ρυθμίζει τα επίπεδα ασβεστίου και φωσφόρου στο αίμα (1). Πέραν του ρόλου της στην υγεία των οστών, μελέτες κατέδειξαν το ρόλο της στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, με το 15% των υπογόνιμων ζευγαριών να έχουν χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D (2), καθώς και στη ρύθμιση του ανοσοποιητικού συστήματος, έχοντας πιθανή αντιφλεγμονώδη δράση (3). Από την άλλη, η ενδομητρίωση είναι γνωστό πως επιδρά αρνητικά στη γονιμότητα, ενώ η χρόνια φλεγμονή θεωρείται πως παίζει ρόλο τόσο στην αρχική εμφάνιση, όσο και στην εξέλιξη της νόσου (4). Πράγματι, ο υποδοχέας της βιταμίνης D (VDR) έχει εντοπιστεί σε εστίες ενδομητρίωσης (5). Με βάση τα παραπάνω, μια ενδεχόμενη συσχέτιση μεταξύ ανεπάρκειας (ή έλλειψης) βιταμίνης D και εμφάνισης/ εξέλιξης της ενδομητρίωσης αποτελεί αντικείμενο ερευνητικού ενδιαφέροντος, καθώς και κατά πόσον η υποκατάσταση των επιπέδων της βιταμίνης D μπορεί να παίξει ρόλο στην πρόληψη ή και την αντιμετώπιση της ενδομητρίωσης.

Ας δούμε, όμως, τι λένε οι σχετικές, κλινικές μελέτες για το αν υφίσταται συσχέτιση μεταξύ ενδομητρίωσης και βιταμίνης D. Όπως θα αναλύσουμε, τα αποτελέσματα είναι συχνά αντικρουόμενα. Ξεκινώντας με τη μελέτη των Somigliana et al. (6), γυναίκες που υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση για ενδομητρίωση είχαν υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D από εκείνες που χειρουργήθηκαν για άλλη γυναικολογική αιτία. Αντίθετα, μια άλλη προοπτική μελέτη κατέδειξε πως γυναίκες με ενδομητρίωση είχαν σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα βιταμίνης D σε σχέση με εκείνες χωρίς ενδομητρίωση (7). Αυτό που έχει ενδιαφέρον σε αυτή τη μελέτη είναι η συσχέτιση των χαμηλών επιπέδων βιταμίνης D, όχι μόνο με την ύπαρξη ενδομητρίωσης, αλλά και με το σύμπτωμα του χρόνιου πυελικού πόνου λόγω ενδομητρίωσης. Αυτό, πιθανόν, οφείλεται στο ρόλο που παίζει η βιταμίνη D στον έλεγχο της χρόνιας φλεγμονής. Στη μελέτη των Buggio et al. (8), δεν βρέθηκε διαφορά στα επίπεδα της βιταμίνης D σε γυναίκες με ή χωρίς ενδομητρίωση. Μάλιστα, οι συγγραφείς μελέτησαν ξεχωριστά τα περιστατικά διηθητικής ενδομητρίωσης και ενδομητριώματος (σοκολατοειδούς κύστης ωοθήκης) χωρίς, και πάλι, να βρουν κάποια διαφορά. Παρόμοια ευρήματα ανακοινώθηκαν στη μελέτη των Agic et al. (9). Μελέτες δεν κατέδειξαν συσχέτιση ανάμεσα στη ‘’βαρύτητα’’ της ενδομητρίωσης και τα επίπεδα της βιταμίνης D (10-12). Συστηματικές ανασκοπήσεις απέτυχαν να επιβεβαιώσουν μια συσχέτιση μεταξύ βιταμίνης D και ενδομητρίωσης (13,14), ωστόσο, μια πρόσφατη μετα-ανάλυση βρήκε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ των 2, με τις γυναίκες με ενδομητρίωση να έχουν χαμηλότερα επίπεδα βιταμίνης D (15): Συγκεκριμένα, 11 μελέτες συμπεριλήφθηκαν στη μετα-ανάλυση, με τις 8 να βρίσκουν συσχέτιση μεταξύ χαμηλών επιπέδων βιταμίνης D και ενδομητρίωσης, 2 να μη βρίσκουν διαφορά και μόνο 1 να βρίσκει υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D σε γυναίκες με ενδομητρίωση.

Ποιος ο ρόλος της βιταμίνης D στην πρόληψη εμφάνισης της ενδομητρίωσης; Μια μεγάλη μελέτη που ερεύνησε τη σχέση μεταξύ διατροφής και ενδομητρίωσης βρήκε πως γυναίκες με υψηλότερη κατανάλωση γαλακτοκομικών προιόντων και επίπεδα βιταμίνης D εμφάνισαν χαμηλότερο κίνδυνο εμφάνισης ενδομητρίωσης (16). Συγκεκριμένα, οι ερευνητές βρήκαν πως οι πιθανότητες εμφάνισης της ενδομητρίωσης ήταν κατά 18% λιγότερες σε γυναίκες που καταναλώνουν τουλάχιστον 3 μερίδες γαλακτοκομικών προϊόντων σε ημερήσια βάση. Ωστόσο, αξίζει να θυμηθούμε πως μόνο ένα μικρό ποσοστό των επιπέδων της βιταμίνης D προέρχεται από διατροφικές πηγές (1).

  Όσον αφορά την βιταμίνη D και το ρόλο της στην εξέλιξη της υπάρχουσας ενδομητρίωσης, τα δεδομένα από εργαστηριακές μελέτες είναι ενθαρρυντικά (17,18). Μπορεί, λοιπόν, να χρησιμοποιηθεί η βιταμίνη D στην φαρμακευτική αντιμετώπιση της ενδομητρίωσης και των συμπτωμάτων της; Δυστυχώς, και εδώ τα κλινικά δεδομένα δεν μπορούν να δώσουν μια ξεκάθαρη απάντηση: Ο συνδυασμός χορήγησης της χοληκαλσιφερόλης (βιταμίνης D3) με άλλες φαρμακευτικές μεθόδους αντιμετώπισης της ενδομητρίωσης οδήγησε σε μείωση του πόνου λόγω ενδομητρίωσης, σύμφωνα με 2 πρόσφατες μελέτες (19,20). Ωστόσο, αυτό δεν επιβεβαιώθηκε σε περαιτέρω μελέτες, οι οποίες δεν κατέδειξαν κάποιο πλεονέκτημα της χορήγησης βιταμίνης D στην μείωση του πόνου (21,22).

Αν και δεν είναι ο κύριος στόχος αυτού του άρθρου, θα αναφερθούμε σύντομα στο ρόλο της βιταμίνης D στην μη-επεμβατική διάγνωση της ενδομητρίωσης. 2 σχετικές μελέτες έχουν δημοσιευθεί και βρήκαν υψηλότερο vitamin-D-binding-protein (VDBP)-creatinine ratio σε δείγματα ούρων από ασθενείς με ενδομητρίωση, σε σχέση με εκείνες χωρίς ενδομητρίωση (23,24). Ωστόσο, η ειδικότητα και ευαισθησία του συγκεκριμένου δείκτη είναι χαμηλή και ,τη δεδομένη χρονική στιγμή, δεν χρησιμοποιείται στην κλινική πράξη ως διαγνωστική μέθοδος της ενδομητρίωσης.

  Συνοψίζοντας, μια συσχέτιση μεταξύ χαμηλών επιπέδων βιταμίνης D και ενδομητρίωσης φαίνεται πιθανή, ειδικά υπό το φως της πρόσφατης μετα-ανάλυσης που αναφέραμε, και η οποία υποστηρίζει την ύπαρξη αυτής της συσχέτισης (15). Ωστόσο, κάποιος οφείλει να αναγνωρίσει την ύπαρξη μελετών που καταδεικνύουν το αντίθετο. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε πληθώρα λόγων, συμπεριλαμβανομένων μεθοδολογικών παραμέτρων των μελετών, που επηρεάζουν το τελικό συμπέρασμα. Και αν δεχτούμε πως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ βιταμίνης D και ενδομητρίωσης, ο ενδεχόμενος ρόλος της υποκατάστασης των χαμηλών επιπέδων της βιταμίνης στην πρόληψη και αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της ενδομητρίωσης, μόνο ξεκάθαρος δεν είναι! Αν και κάτι τέτοιο δεν αποκλείεται να αποδειχτεί στο μέλλον, στην παρούσα φάση, δεν υπάρχουν αρκετά επιστημονικά δεδομένα για να συστήσουμε την υποκατάσταση των επιπέδων της βιταμίνης D για αυτούς τους σκοπούς. Περισσότερα δεδομένα από μελέτες είναι απαραίτητα πριν έχουμε ξεκάθαρες απαντήσεις σε αυτά τα καίρια ερωτήματα.

Αναφορές:

1. Lips P, Bouillon R, Van Schoor NM, et al. Reducing fracture risk with calcium and vitamin D. Clin. Endocrinol. 2010; 73: 277–85.
2. Rudick B, Ingles S, Chung K, Stanczyk F, Paulson R, Bendikson K. Characterizing the influence of vitamin D levels on IVF outcomes. Hum Reprod 2012; 27:3321–7.
3. Aranow C. Vitamin D and the Immune System. J Investig Med. 2011;59(6):881–886.
4. Eskenazi B, Warner ML. Epidemiology of endometriosis. Obstet Gynecol Clin North Am 1997;24:235–58.
5. Lopez A, et al. Influence of Stress on the Vitamin D-Vitamin D Receptor System, Macrophages, and the Local Inflammatory Milieu in Endometriosis. Reprod Sci. 2020;27(12):2175–86.
6. Somigliana E, et al. Vitamin D reserve is higher in women with endometriosis. Hum Reprod. 2007;22(8):2273–8.
7. Anastasi E, Fuggetta E, De Vito C, Migliara G, Viggiani V, Manganaro L, Granato T, Benedetti Panici P, Angeloni A, Porpora MG. Low levels of 25-OH vitamin D in women with endometriosis and associated pelvic pain. Clin Chem Lab Med. 2017 Oct 26;55(12):e282-e284. doi: 10.1515/cclm-2017-0016.
8. Buggio L, Somigliana E, Pizzi MN, Dridi D, Roncella E, Vercellini P. 25-Hydroxyvitamin D Serum Levels and Endometriosis: Results of a Case-Control Study. Reprod Sci. 2019 Feb;26(2):172-177. doi: 10.1177/1933719118766259.
9. Agic A, Xu H, Altgassen C, Noack F, Wolfler MM, Diedrich K, Friedrich M, Taylor RN, Hornung D. Relative expression of 1,25-dihydroxyvitamin D3 receptor, vitamin D 1 alpha-hydroxylase, vitamin D 24-hydroxylase, and vitamin D 25-hydroxylase in endometriosis and gynecologic cancers. Reprod Sci. 2007 Jul;14(5):486-97. doi: 10.1177/1933719107304565.
10. Yarmolinskaya M, Denisova A, Tkachenko N, Ivashenko T, Bespalova O, Tolibova G, et al. Vitamin D significance in pathogenesis of endometriosis. Gynecol Endocrinol 2021;37:40–3.
11. Derakhshan M, Derakhshan M, Hedayat P, Shiasi M, Sadeghi E. Vitamin D deficiency may be a modifiable risk factor in women with endometriosis. Cresc J Med Biol Sci 2018;5:292–6.
12. Baek JC, Jo JY, Lee SM, Cho IA, Shin JK, Lee SA, et al. Differences in 25- hydroxy vitamin D and vitamin D-binding protein concentrations according to the severity of endometriosis. Clin Exp Reprod Med 2019;46:125–31.
13. Kalaitzopoulos DR, Lempesis IG, Athanasaki F, Schizas D, Samartzis EP, Kolibianakis EM, Goulis DG. Association between vitamin D and endometriosis: a systematic review. Hormones (Athens). 2020 Jun;19(2):109-121. doi: 10.1007/s42000-019-00166-w.
14. Giampaolino P, Della Corte L, Foreste V, Bifulco G. Is there a Relationship Between Vitamin D and Endometriosis? An Overview of the Literature. Curr Pharm Des. 2019;25(22):2421-2427. doi: 10.2174/1381612825666190722095401.
15.  Kahlon BK, Simon-Collins M, Nylander E, Segars J, Singh B. A systematic review of vitamin D and endometriosis: role in pathophysiology, diagnosis, treatment, and prevention. Fertil Steril. 2023 Jan;4(1):1-14.
16. Harris HR, Chavarro JE, Malspeis S, Willett WC, Missmer SA. Dairy-food, calcium, magnesium, and vitamin D intake and endometriosis: a prospective cohort study. Am J Epidemiol. 2013 Mar 1;177(5):420-30. doi: 10.1093/aje/kws247.
17. Vuolo L, Di Somma C, Faggiano A, Colao A. Vitamin D and cancer. Front Endocrinol 2012;3:58.
18. Miyashita M, Koga K, Izumi G, Sue F, Makabe T, Taguchi A, et al. Effects of 1,25-dihydroxy vitamin D3 on endometriosis. J Clin Endocrinol Metab 2016;101:2371–9.
19. Denisova AS, Yarmolinskaya MI, Tkachenko NN. Assessment of 25(OH)D status in patients with genital endometriosis and clinical efficacy of cholecalciferol in the treatment of the disease. J Obstet Women Dis 2021; 70:125–33.
20. Yarmolinskaya M, Denisova A, Tkachenko N, Ivashenko T, Bespalova O, Tolibova G, et al. Vitamin D significance in pathogenesis of endometriosis. Gynecol Endocrinol 2021;37:40–3.
21. Almassinokiani F, Khodaverdi S, Solaymani-Dodaran M, Akbari P, Pazouki A. Effects of vitamin D on endometriosis-related pain: a double-blind clinical trial. Med Sci Monit 2016;22:4960–6.
22. Nodler JL, DiVasta AD, Vitonis AF, Karevicius S, Malsch M, Sarda V, et al. Supplementation with vitamin D or u-3 fatty acids in adolescent girls and young women with endometriosis (SAGE): a double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Am J Clin Nutr 2020;112:229–36.
23. Chen WC, Cheng CM, Liao WT, Chang TC. Urinary biomarkers for detection of clinical endometriosis or adenomyosis. Biomedicines 2022;10:833.
24. Cho S, Choi YS, Yim SY, Yang HI, Jeon YE, Lee KE, et al. Urinary vitamin D binding protein is elevated in patients with endometriosis. Hum Reprod 2012;27:515–22.